جشن تیرگان یکی دیگر از جشن های اصیل باستانی ایرانی به شمار می رود که سال های سال در ایران قدیم برگزار می شده است و رسومات و آداب خاصی داشته است. این جشن ها به مردم یادآوری می کرده است که هر اتفاق خوب یا بدی را باید نکو داشت و برای هر کدام جشنی به پا کرد تا خاطره آن از یادها نرود و هر سال با برگزاری جشن های مختلف برای برکات زمینی و آسمانی خداوندگار را سپاس می گفتند و طلب شادی و برکت بیشتر می کردند.
برای جشن تیرگان دو روایت مختلف وجود دارد که هر کدام از آنها زیبایی و جذابیت خاص خود را دارد و اتفاق جالبی در هر دو روایت رخ داده است که باعث شده مردمان ایران باستان این روز را جشن بگیرند.
روایت اول : آخرین تیر آرش کمانگیر
میان ایران و توران، سال‌ها جنگ و ستیز بود. در نبرد میان افراسیاب و منوچهر، شاه ایران، سپاه ایران شکست سختی می‌خورد. این واقعه در روز اول تیر اتفاق می‌افتد. در گذشته،این روز برای ایرانیان عزای ملی بود و جالب است بدانید هنوز هم دیدار از خانواده‌های عزادار در این روز میان زرتشتیان رایج است.
سپاه ایران در مازندران به تنگنا می‌افتد. سرانجام دو سوی نبرد سازش کردند و برای آن که مرز دو کشور مشخص شود و ستیز از میان برخیزد، پذیرفتند از مازندران تیری به جانب خاور پرتاب کنند و هر جا تیر فرود آمد، همان جا مرز دو کشور باشد.
آرش در میان ایرانیان بزرگ‌ترین کماندار بود و به دلیل نیروی بی‌مانندش، تیر را دورتر از همه پرتاب می‌کرد. فرشته زمین به آرش گفت تا کمان بر دارد و تیری به جانب خاور پرتاب کند. آرش می‌دانست که پهنای کشور ایران به نیروی بازو و پرش تیر او وابسته است و باید همه توان خود را در این راه بگذارد.
آرش تیر و کمان را برداشت، بر بلندای کوه دماوند برآمد و به نیروی خداداد، تیر را رها کرد و خود بی‌جان بر زمین افتاد. هرمز، خدای بزرگ به فرشته باد فرمان داد تا تیر را نگهبان باشد و از صدمه نگه دارد.
تیر از بامداد تا نیم روز در آسمان می‌رفت و از کوه و در و دشت می‌گذشت تا در کنار رود جیحون بر تنه درخت گردویی که بزرگ‌تر از آن در گیتی نبود، نشست. آنجا را مرز ایران و توران قرار دادند و هر سال به یاد آن جشن گرفتند. جشن تیرگان در میان ایرانیان از این زمان پدید آمد.
روایت دوم : جشن تیرگان نبرد نیکی و بدی
روایت دوم مربوط به فرشته باران یا «تیشتر» و نبرد همیشگی میان نیکی و بدی است. تیشتر، فرشته باران است که در ده روز اول ماه به‌صورت جوانی ۱۵ ساله درمی‌آید و در ۱۰ روز دوم به‌صورت گاوی نر و در ده روز سوم به صورت اسب.
تیشتر به شکل اسب زیبای سفید زرین‌گوشی، با ساز و برگ زرین، به دریای کیهانی فرو رفت، در آنجا با دیو خشکسالی «اپوش» که به شکل اسب سیاهی بود و با گوش و دم سیاه خود ظاهری ترسناک داشت، روبه‌رو شد.
این دو به مدت سه شبانه‌روز با یکدیگر جنگیدند. تیشتر در این نبرد شکست خورد و به نزد خدای بزرگ آمده و از او یاری خواست. به خواست و قدرت پروردگار، این بار بر ابلیس خشکسالی پیروز شد و آب‌ها توانستند بی‌مانع به مزارع و چراگاه‌ها جاری شوند.
جشن تیرگان در تقویم چه روزی است:
جشن تیرگان در گاه‌شمار یک‌پارچه دین‌های ایران روز دهم تیر بوده است. این روز به روایت ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه، روز بزرگداشت مقام نویسندگان بود. دلیل این نام‌گذاری این است كه تیر (سیاره عطارد)، كاتب ستارگان است. به همین مناسبت هم در تقویم ملی كشورمان، روز چهاردهم تیرماه به‌عنوان روز قلم نام‌گذاری شده است.
البته انجمن کوهنوردان ایران از سال ۱۳۸۴ و انجمن دوستداران کوه دماوند از سال ۱۳۸۹، این جشن را سیزدهم تیر در شهر رینه، در جوار قله دماوند با عنوان روز ملی دماوند برگزار می‌کنند.
آداب و رسوم زیبای جشن تیرگان:
پاشیدن آب به یاد فرشته باران
در این جشن آب از اهمیت زیادی برخوردار است و به همین منظور، جشن تیرگان معمولا در کنار چشمه و یا رودخانه برگزار می شود. یکی از هیجان انگیز ترین رسومات این جشن پاشیدن آب بر روی یکدیگر است تا گرمای هوای تیر به در شود. در این مراسم مردم به یادبود فرشته باران یا تیشتر برای خنک شدن همدیگر را خیس می کنند. خوشحالی و شادی برپا شده به هنگام جشن و صدای خنده ها بلند شده بر آسمان موجب فراموشی تابستان برای لحظاتی می شود.
روز آرزو و فال کوزه
یکی دیگر از رسومات این جشن فال کوزه است. یک روز قبل از جشن تیرگان، یک دختر کوزه ای سبز رنگ را پر از آب کرده و بین تمامی افرادی که آرزو دارند می چرخاند. افراد آرزومند هر کدام سکه، سنجاق سر، انگشتر یا چیز کوچک دیگری را به درون کوزه می اندازند و دختر کوزه را زیر درختی همیشه سبز مثل کاج می گذارد.
فردای آن روز یعنی روز برگزاری جشن بعد از مراسم آب پاشی همان دختر کوز را بین آنهایی که آرزو کرده اند می برد. ریش سفیدان جمع با صدای بلند شعر می خوانند و دختر بعد از پایان هر شعر دستش را درون کوزه کرده و اشیاء هر شخص را به خودش می دهد. شعر خوانده شده جواب آرزوی هر شخص می باشد.
دستبند هفت رنگ تیر و باد
در آغاز جشن، بعد از خوردن شیرینی، بندی به نام «تیر و باد» که از هفت ریسمان به هفت رنگ متفاوت بافته شده به دست می‌بندند. ۹ روز بعد این بند را باز کرده و در جای بلندی مانند پشت‌بام به باد می‌سپارند تا آرزوها و خواسته‌هایشان را به عنوان پیام‌رسان به همراه ببرد.
این کار با خواندن این شعر انجام می‌شود: تیر برو، باد بیا، غم برو، شادی بیا / محنت برو، روزی بیا، خوشه مروارید بیا.
خوراکی های مخصوص جشن تیرگان
از مهم ترین خوراکی هایی که در روز تیرگان تهیه می شوند می توان به انواع میوه و گندم پخته اشاره نمود. ابوریحان بیرونی گفته است که در این روز مردم لباس کشاورزان و دهقانان را پوشیده و محصولاتی مثل گندم پخته و میوه مصرف می کردند. وی بر این عقیده بود که این کار به علت گرامیداشت یاد و خاطره رنج‌های منوچهر در مقابل جنگ با تورانیان و افراسیاب انجام می شود.
جشن های باستانی ایرانی بسیار زیبا و جذاب هستند و فلسفه پشت این جشن ها هم بسیار زیبا و دلنشین است. باید این جشن های باستانی را گرامیداشت و برگزار کرد تا شادی و خوشی پررنگ شود و در این روزها که همه ی مردم به نوعی گرفتار هستند و مشکلات اقتصادی کمر خانواده ها را خم کرده است، ساعاتی را به خوشی و شادی پرداخت و یادی از اسطوره های تاریخی و افسانه ای ایرانی کرد و فرشته ی آب و ... را صدا زد و برای شادی بیشتر و برکات آسمانی دست به دعا برداشت و خداوند را ستایش کرد.